Халқи тоҷик дорои таърихи қадим ва бой буда, бо арзишҳои инсонӣ, некхоҳӣ ва дастовардҳои илмию фарҳангии худ шуҳрат дорад. Бисёр анъанаҳои он ба феҳристи мероси маънавии ҷаҳонӣ ворид шудаанд. Як намунаи ин мероси пурарзиш аввалин эъломияи ҳуқуқи башар дар таърихи башарият - Эъломияи Куруши Кабир мебошад, ки бо номи «Силиндри Куруш» низ машҳур аст. Маҳз ҳамин эъломия ба ҷомеаи ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва инсондӯстона асос гузошт, ки имрӯз дар Ғарбу Шарқ ба он кӯшиш доранд. 

Принсипҳои демократия, адолат, ҳифзи ҳуқуқи инсон ва идоракунии самараноки давлат - ҳамаи ин ғояҳо ҳамчун асоси ҷомеаи муосири ҳуқуқӣ қабул гардида, аз Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир сарчашма мегиранд. 

Имсол аз қабули Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Бузург 2550 сол пур мешавад. Ин аст, ки президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон 28-уми декабри соли 2024 дар Паёми солонаи худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба тамоми вазорату идораҳои масъул дастур дод, ки барои таҷлили ин санаи муҳим тамоми маводи заруриро омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд. Дар ин росто, мо тасмим гирифтем, ки дар бораи аз чӣ ҷиҳат беназир ва пурарзиш будани ин Эъломия ёдовар шавем. 

Яке аз аввалин санадҳои ҳуқуқие, ки дар рушди ақидаҳо дар бораи ҳуқуқи инсон ва озодии шахсият саҳми арзанда гузоштааст, Эъломияи Куруши Кабир мебошад. Ин санади таърихӣ, ки беш аз 2500 сол пеш таҳия шудааст, барои дарки он, ки чӣ гуна принсипҳои ҳуқуқи инсон, аз ҷумла озодии эътиқод, ҳуқуқ ба дахлнопазирии манзил ва ҳуқуқ ба адолат ва эҳтиром дар тӯли садсолаҳо як манбаи муҳим гардид. 

Куруши Кабир асосгузори нахустин империяи Форс – империяи Ҳахоманишиён мебошад, ки дар асрҳои VI – IV пеш аз милод арзи вуҷуд дошт. Империя ҳудудҳои васеъро дар бар гирифта, 24 вилоят дошт, ки ҳар кадоми онҳоро волӣ (ҳокими маҳаллӣ) идора мекард. Куруши Кабир бо инсондӯстии худ машҳур аст. Барои мисол, маҳз ӯ аввалин бор фармон дар бораи баргардонидани асирон ва барқарорсозии маъбадҳоро баровард, ки эҳтироми ӯро нисбат ба анъанаҳои динию  фарҳангии халқҳои истилошуда нишон медиҳад. Ӯ тавонист халқҳо ва фарҳангҳои гуногунро дар заминаи таҳаммул ва эҳтиром ба анъанаҳо, дин ва расму оинҳо муттаҳид кунад, ки ин дар таҳкими давлати Ҳахоманишиҳо нақши муҳим бозид. Гуногунии гурӯҳҳои этникӣ ва фарҳангӣ дар ҳудуди як давлат чандирӣ ва муташаккилии системаи идоракунии онро таъкид мекунад. 

Яке аз дастовардҳои бузурги Куруши Кабир эъломияе мебошад, ки аввалин манбаи таърихии маълумотҳо дар бораи ҳифзи ҳуқуқи инсон маҳсуб меёбад. Ин эъломия дар соли 539-и пеш аз милод қабул гардида, аввалин санаде ба ҳисоб меравад, ки дар он принсипҳои асосии эҳтироми ҳуқуқи инсон, аз ҷумла ҳуқуқи озодӣ, таҳаммулпазирии динӣ ва ҳифзи мардум аз зулм дарҷ гардидаанд. Матни Эъломияро соли 1879 дар харобаҳои Бобули қадим (Ироқи ҳозира) пайдо карданд. Он ба забони бобулӣ дар силиндри гилӣ кандакорӣ шудааст. Силиндри Куруш як осори муҳимми бостоншиносӣ гардида, муносибати инсонпарваронаи Куруши Кабирро нисбат ба давлатдорӣ ва эҳтироми ӯро ба ҳуқуқи халқҳои истилошуда тасдиқ мекунад. 

Силиндир як найчаи хурди гилин аст (баландиаш тахминан 23 см), ки дар он матн дар бораи ғалабаи Куруш бар подшоҳи Бобул ва ҳамчунин, тасмимҳои ӯ дар мавриди озодии дин ва барқарорсозии тартибот кандакорӣ шудааст. Ин осор тафсилоти зиёдеро дар бораи муносибати Куруш бо халқҳои истилошуда, инчунин, дар бораи он, ки чӣ гуна Куруш маъбадҳои харобшударо барқарор мекард, асиронро озод мекард ва барои озодона ибодат кардани дини (худои) худ имконият медод, дар бар мегирад. 

Аҳамияти ин санад боз дар он аст, ки он рамзи на танҳо ғалабаи ҳарбӣ, балки рамзи таваҷҷӯҳи Куруш ба ҳуқуқ ва некуаҳволии шаҳрвандон, новобаста аз мансубияти этникӣ ва эътиқоди динии онҳо мебошад. Силиндри Куруш имрӯз низ ҳамчун рамзи ҳуқуқи башар ва таҳаммулпазирӣ боқӣ монда, яке аз аввалин санадҳои ҳуқуқии ба ҳифзи ҳуқуқҳои шахс бахшидашуда маҳсуб меёбад. 

Дар кашфи силиндри Куруш бостоншинос ва ассириолог Ҳурмузд Рассам нақши муҳим бозидааст. Ин осори нодир соли 1879 дар ҷараёни ҳафриётҳои бостоншиносӣ дар Бобули қадим аз ҷониби ин бостоншинос пайдо карда шуда, як унсури муҳим барои дарки таърих ва сиёсати империяи Форс гардид. Худи силиндр дар харобаҳои яке аз қасрҳои Бобул пайдо гардида, ба зудӣ ба Осорхонаи Бритониё дар Лондон супорида шуд. 

Матни эъломияро шарқшиноси барҷастаи бритониёӣ ва мутахассиси забонҳои қадим Ошур Край Ровлинсон омӯхта, тарҷума кардааст. Олим ва филологи тоҷик П. Ҷамшедов матни онро ба забони форсӣ-тоҷикӣ тарҷума кардааст. Тарҷумаи Ҷамшедов дар дастрас гардидани ин санади таърихӣ барои доираи васеи муҳаққиқон ва ҷонибҳои манфиатдор дар кишварҳои форсзабон кумак расонид. Асарҳои ин олимон барои нигоҳ доштан ва дарк кардани аҳамияти таърихии Силиндри Куруш кумак карданд ва он яке аз муҳимтарин сарчашма барои омӯзиши сиёсат ва инсонпарварии ҷаҳони қадим гардид. 

Силиндри Куруш, гарчанде ки як осори бузурги бостоншиносӣ мебошад, ба мисли бисёр иншоотҳои қадимӣ бо мурури замон тахриб карда шуд. Ҳангоми дар соли 1879 пайдо кардани ин Силиндр, матни он қисман покшуда ва баъзе ҷойҳояш осебдида буданд, ки ин омӯзиши пурраи матнро душвор мегардонад. Аммо, бо вуҷуди ин харобиҳо, матни боқимонда имкон медиҳад, ки бо лаҳзаҳои муҳимми таърихии ба таҳаммулпазирии мазҳабӣ, ҳуқуқи халқҳои истилошуда ва сиёсати инсондӯстонаи Куруши Кабир вобастабуда шинос шавем. 

Нусхаи Силиндр дар Маркази Созмони Милали Муттаҳид дар шаҳри Ню Йорк ҳамчун рамзи муҳимми боарзиш будани ҳуқуқи башар нигоҳ дошта мешавад, ки соли 1971 дар он ҷо гузошта шудааст. 

Эъломияи Куруши Кабир ҳамчун ёдоварӣ дар бораи аҳамияти озодии инсон ва ҳуқуқи ӯ ба муомилаи арзанда, новобаста аз мансубияти этникӣ, динӣ ва фарҳангӣ, хизмат мекунад. Матни Силиндр ба аҳамияти ин арзишҳо дар он давра таъкид карда, ба фалсафаи ҳуқуқи башар таъсири дарозмуддат мегузорад, инчунин, ҳамчун манбаи пурарзиш барои омӯзиш хизмат карда, бисёр тамаддунҳоро барои қабули ин принсипҳо ҳавасманд мекунад. 

Дар матн се арзишҳои асосии демократӣ инъикос ёфтаанд, ки барои бисёр консепсияҳои муосири ҳуқуқи инсон ҳамчун асос қабул шудаанд:

- Озодии эътиқод – Куруши Кабир ба халқҳои истилошуда имкон дод, ки худои худро парастиш кунанд ва расму оинҳои динии худро барқарор намоянд. Ӯ ҳеч гоҳ эътиқоди худро таҳмил намекард, баръакс, дар ҳудуди империяи худ анъанаҳои мазҳабии халқҳои гуногунро эҳтиром ва дастгирӣ менамуд.

- Озодии интихоби ҷои истиқомат - Куруш асиронро озод карда, ба онҳо иҷозат медод, ки ба зодгоҳашон баргарданд ва инро низ метавон яке аз шаклҳои озодии ҳаракат ва интихоби ҷои истиқомат номид.

- Дахолат накардан ба ҳуқуқи дигарон - Куруш чунин муқаррар кард, ки ҳокимияти ӯ набояд ҳуқуқи халқҳои истилошударо, аз ҷумла ҳуқуқи онҳо ба замин ва моликиятро поймол кунад. Ӯ қонуну анъанаҳои халқҳои забтшударо эҳтиром мекард ва ҳуқуқу манфиатҳои онҳоро таъмин менамуд.

Арзишҳои ҳуқуқие, ки Куруши Кабир дар фармони худ дарҷ кард, барои санадҳои минбаъда, аз ҷумла барои Эъломияи умумии ҳуқуқи башари СММ, ки соли 1948 қабул гардид, ҳамчун заминаи муҳим хизмат карданд. Ин эъломия муҳимтарин санади байналмилалӣ мебошад, ки ҳуқуқҳои асосии ҳар як инсонро, аз қабили: ҳуқуқ ба зиндагӣ, озодӣ, амнияти шахсӣ, ҳуқуқ ба озодии фикр ва эътиқод, инчунин ба муҳофизат аз зулму ситам ва беадолатиро таъмин мекунад. 

Эъломияи умумии ҳуқуқи башар аз бисёр ҷиҳат ғояҳоеро, ки дар Манифести Куруш баён гардидаанд, идома дода, пурарзиш будани озодии инсон, эҳтироми шаъну эътибори шахсият ва баробарӣ дар назди қонунро таъйид мекунанд. Ин санад дастури ҳуқуқӣ барои кишварҳои узви Созмони Милали Муттаҳид гардида, ба онҳо барои қабули қонунҳо ва ташаббусҳои ба ҳифзи ҳуқуқи инсон ва арзишҳои демократӣ равонакардашуда илҳом мебахшад. 

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки ин эъломияи қадим на танҳо рамзи инсондӯстӣ, балки як қадами аввалин дар роҳи дарки муосири ҳуқуқи инсон низ гардид. 

Аз ин рӯ, Эъломияи Куруши Кабирро метавон аввалин санади ҳуқуқӣ номид, ки принсипҳои эҳтироми ҳуқуқу озодиҳои шахсро ба таври возеҳ ифода намуд ва муносибати инсондӯстонаи он барои рушди минбаъдаи ҳуқуқ ва қонуният дар фарҳангҳо ва низомҳои ҳуқуқии гуногун замина гузошт. Ин санади қадим на танҳо манбаи пурарзиш барои муаррихону ҳуқуқшиносон гардид, балки ба рушди консепсияҳои ҳуқуқи инсон, адолат ва демократия дар тамоми ҷаҳон илҳом бахшид. 

Мадина Воҳидова 

Dialog.TJ