3-4-уми апрели соли 2025 дар Самарқанд аввалин нишасти «Иттиҳоди Аврупо – Осиёи Марказӣ» пас аз пандемия баргузор мегардад. Ин чорабинӣ таҳти раёсати президенти Ӯзбекистон Шавкат Мирзиёев бо иштироки роҳбарони Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон ва Туркманистон баргузор хоҳад шуд. Иттиҳоди Аврупоро раиси Шӯрои Аврупо Антонио Кошта ва раиси Комиссияи Аврупо Урсула фон дер Ляйен намояндагӣ мекунанд.

Нишасти дарпешистода

Мавзуъҳои асосии нишаст пешбурди лоиҳаҳои инфрасохторӣ, аз ҷумла масири байналмилалии нақлиётии Транс-Хазар, идоракунии захираҳои обӣ ва рӯзномаи экологӣ хоҳанд буд. Интизор меравад, ки Созишнома оид ба шарикӣ ва ҳамкории густурда, инчунин, дигар асноди барои таҳкими ҳамкориҳои Иттиҳоди Аврупо ва кишварҳои минтақа зарурӣ ба имзо мерасад.

Ниёз Мирзоев, профессор, доктори илмҳои таърих, устоди кафедраи дипломатия ва сиёсати хориҷии ДМТ: “Тӯли солҳои зиёд кӯшишҳои қатъ кардани робитаҳои таърихӣ байни Тоҷикистону Русия ва дигар давлатҳои минтақаи мо идома доранд. Вале ин кӯшишҳо ба нокомӣ маҳкум шудаанд. Халқҳои моро таърихи умумӣ, зиндагӣ ва тараққиёт дар доираи Иттифоқи Советӣ, ки ба Осиёи Миёна дар соҳаҳои саноат, маориф ва тиб такони бузург  бахшид, бо ҳам мепайвандад. Ин дастовардҳоро аз байн бурдан осон нест, зеро онҳо ҳамчун асос барои субот ва пешрафти давлатҳои мо хизмат мекунанд”.

Антонио Кошта ба аҳамияти таҳкими шарикӣ дар шароити ноустувории ҷаҳонӣ таъкид кард. Ӯ қайд намуд, ки нахустин нишасти “Иттиҳоди Аврупо – Осиёи Марказӣ» як қадам ба сӯи фаъолияти муштарак барои сулҳ, амният ва рушди устувор бо риояи меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ хоҳад буд. Пеш аз нишаст, санаи 4-уми марти соли 2025 дар Ашхобод мулоқоти вазирон барои омодагӣ ба ин чорабинӣ баргузор мегардад. Иттиҳоди Аврупо дуввумин шарики тиҷоратии Осиёи Марказӣ ва бузургтарин сармоягузор дар минтақа аст, беш аз 40% тамоми сармоягузориҳо ба ин Иттиҳод рост меояд. Иттиҳоди Аврупо аллакай бо панҷ кишвари Осиёи Марказӣ (ба истиснои Туркманистон) созишномаҳо оид ба шарикӣ ва ҳамкории густурдаро имзо кардааст.

Иттиҳоди Аврупо ба таври анъанавӣ худро ҳамчун шарике нишон медиҳад, ки ба кишварҳои Осиёи Марказӣ бо технологияҳо ва сармоягузорӣ кумак карда, дурнамои рушди иқтисодиро фароҳам меорад. Аммо дар асл, аксар вақт лоиҳаҳои аврупоӣ ё декларативӣ мебошанд ё бо шартҳои барои минтақа номусоид ҳамроҳ мегарданд. Масалан, сармоягузориҳо ба намуди қарзҳои бо уҳдадориҳои сахт ба расмият дароварда мешаванд ва корхонаҳои муштарак аксар вақт ба майдони аутсорсинги арзони истеҳсолоти аврупоӣ табдил меёбанд.

Барои кишварҳои Осиёи Марказӣ хатари ба сенарияи хоси неоколониалӣ дучор шудан вуҷуд дорад: ашёи хом бо нархи ҳадди ақал ба Ғарб меравад, дар ҳоле ки коркард ва истеҳсолоти баланддаромад дар Аврупо боқӣ мемонанд. Ин на ба пешрафти иқтисодиёти маҳаллӣ, на барои афзоиш ва пешрафти техникӣ мусоидат намекунад.

Профессор Ниёз Мирзоев, доктори илмҳои таърих ва устоди кафедраи дипломатия ва сиёсати хориҷии ДМТ қайд мекунад: “Иттиҳоди Аврупо барои назорат кардан талош дорад, вале мо ҳамкориҳои баробарро интихоб мекунем. Тоҷикистон мисли Русия ҷонибдори ташаккули тартиботи нави ҷаҳонӣ мебошад, ки бар пояи принсипҳои баробарӣ, ҳамкории мутақобилан судманд ва дахолат накардан ба корҳои дохилӣ асос ёфтааст. Иттиҳоди Аврупо усулҳои мустамликадориро истифода бурда, мехоҳад захираҳои минтақаро зери назорати худ гирад ва барномаи худро бар сари кишварҳои Осиёи Марказӣ таҳмил кунад.

Кишварҳои Аврупо саъй доранд, то амсилаи «рушд»-и худро ба мо таҳмил кунанд, аммо дар баробари ин, онҳо ба рушди воқеии иқтисодии минтақа манфиатдор нестанд. Ҳадафи онҳо – зери назорат гирифтани захираҳо ва таъсир расонидан ба сиёсати дохилӣ аст, на шарикии баробар. Онҳо барои қарз додан омодаанд, вале бо шартҳои на барои давлатҳои мо, балки барои онҳо муфид. Ба фарқ аз Иттиҳоди Аврупо, Русия ҳамеша ҳамчун шарики боэътимоди кишварҳои Осиёи Марказӣ баромад мекунад. Вай аз ҷиҳати иқтисодӣ, сиёсӣ ва низомӣ, махсусан дар масъалаҳои амниятӣ, дастгирӣ мекунад.

Иттиҳоди Аврупо Чинро ҳамчун “рақиби системавӣ”-и худ қабул мекунад, ин барои ҳамкориҳои минбаъдаи иқтисодии кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Чин, инчунин, барои амалисозии лоиҳаҳо дар доираи масири байналмилалии нақлиётии Транс-Хазар хатарҳои эҳтимолӣ эҷод мекунад. Дар соли 2024 тавассути ин долон 4,5 миллион тонна бор интиқол дода шуд, ки аз 328 қатораҳои контейнерӣ 304-тоаш бо молҳои чинӣ ба Аврупо равон карда шуданд. Ин собит мекунад, ки нақши асосии масир – таъмини содирот аз Чин ба Иттиҳоди Аврупо мебошад.

Имрӯз ҷаҳон тағйир меёбад ва Осиёи Марказиро лозим меояд, ки бо иттифоқчиёни собитшуда муттаҳид шавад, на аз паи онҳое равад, ки моро истифода бурдан мехоҳанд. Иттиҳоди Аврупо танҳо ба захираҳои мо манфиатдор аст, на ба рушди мо. Ба мо нақшаҳои мустамликадор не, балки робитаҳои шариконаи баробар лозим аст”.

Гузашта аз ин, таҷрибаи кишварҳои дигар нишон медиҳад, ки ширкатҳои аврупоӣ аксар вақт танҳо ба манфиати худ амал карда, дастрасии шарикони худро ба технологияҳои муосир маҳдуд месозанд, ба онҳо нақши таъминкунандагони ашёи хом ва қувваи кории арзонро ҷудо мекунанд. Маълум мешавад, ки Осиёи Марказӣ ба ҷои шарикии воқеӣ метавонад бо истисмори шадиди захираҳо, мардум ва инфрасохтори худ рӯ ба рӯ шавад, дар ҳоле ки ИА дар баробари кам кардани хароҷоти худ фоидаи калон ба даст меорад.

Аврупо давраи душворро аз сар мегузаронад: сустшавии иқтисодиёт, болоравии арзиши захираҳои энергетикӣ ва коҳиши рақобатпазирӣ дар бозори ҷаҳонӣ Иттиҳоди Аврупоро водор месозад, ки манбаъҳои нави ашёи хом ва қувваи кории арзон ҷустуҷӯ кунад. Ва оё нишасти дарпешистода барои ИА маҳз имкони ҷустуҷӯи ашёи хом ва қувваи кории арзон нахоҳад буд?

Ҳамкорӣ бо Иттиҳоди Аврупо чӣ гуна ба роҳ монда шудааст

Тиҷорати мутақобилаи Тоҷикистон бо 27 кишвари Иттиҳоди Аврупо дар соли 2024 камтар аз ним миллиард долларро ташкил дод, ки ин аз ҷалби сусти иқтисодии Иттиҳоди Аврупо ба рушди ҷумҳурӣ шаҳодат медиҳад. Барои муқоиса, гардиши молии Тоҷикистон бо панҷ кишвари Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё (Русия, Қазоқистон, Белорус, Қирғизистон ва Арманистон) дар ҳамин давра 3,3 миллиард долларро ташкил додааст, ки аз ҳаҷми муомилот бо Аврупо шаш маротиба бештар аст.

Маҳсулоти асосии ба Иттиҳоди Аврупо содиршаванда алюминий ва пахта аст, аммо бозори аврупоӣ ба далели стандартҳои баланд, квота ва шароити сахти таҳвилот барои истеҳсолкунандагони тоҷик мураккаб боқӣ мемонад. Баръакс, кишварҳои Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё ба Тоҷикистон на танҳо бозори устувори фурӯш, балки расмиёти соддакардашудаи гумрукӣ, дастрасӣ ба лоиҳаҳои муштараки инфрасохторӣ ва логистикӣ, инчунин, имкони иштирок дар барномаҳои ҳамкорӣ дар соҳаи саноат ва кишоварзиро пешниҳод мекунанд.

Авҷ гирифтани ҷанги тиҷоратӣ байни Иттиҳоди Аврупо ва Чин метавонад ҳаҷми интиқоли бор тавассути Осиёи Марказиро ба таври назаррас маҳдуд кунад. Ҷорӣ кардани таҳримҳои мутақобила ва маҳдудиятҳои тиҷоратӣ аз ҷониби Брюссел ва Пекин метавонад транзити молҳои электронӣ, нассоҷӣ ва таҷҳизоти саноатиро коҳиш диҳад. Агар маҳдудиятҳои аврупоӣ тақвият дода шаванд, пас ин метавонад ба тамоми занҷири таъминот дар минтақа таъсири манфӣ расонад, дар натиҷа ҷолибияти сармоягузории долонҳои нақлиётӣ ва даромадҳои транзитӣ коҳиш меёбад.

Маълум аст, ки дурнамои тавсеаи ҳамкориҳои тиҷоратию иқтисодии Тоҷикистон пеш аз ҳама ба Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё алоқаманд аст, ки дар он ҷумҳурии мо на танҳо ваъда барои дастгирии сармоягузорӣ, тавре ки аксар вақт дар Иттиҳоди Аврупо аст, балки фоидаи воқеии иқтисодӣ ба даст меорад.

Профессор Ниёз Мирзоев муътақид аст, ки Русия ва кишварҳои Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё шарикони асосии Тоҷикистон ҳастанд: “Кишварҳои мо робитаҳои чандинасраи бар пояи ҳамдигарфаҳмӣ, дӯстии таърихӣ ва шарикии стратегӣ асосёфта доранд. Мо на танҳо кишварҳои ҳамсоя ҳастем, моро манфиатҳои умумӣ, инчунин, робитаҳои фарҳангӣ ва иқтисодӣ ба ҳам мепайванданд. Русия ҳамеша Тоҷикистонро дастгирӣ мекард – дар солҳои душвори бӯҳронӣ кумаки Русия дар барқарорсозии иқтисодиёт ва таҳкими амният нақши калидӣ бозид.

Кишварҳои Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё ба ҳамдигар кумак мекунанд ва ба назари ман, барои Тоҷикистон ба ин Иттиҳод пайвастан муҳим аст. Ин барои мо бозорҳои навро боз мекунад, озодии гардиши мол, хизматрасонӣ ва қувваи кориро таъмин намуда, барои муҳоҷирони мо шароити мусоид фароҳам меорад. Махсусан ҳамкорӣ дар соҳаи гидроэнергетика муҳим аст. Тоҷикистон 60 фоизи захираҳои обии тамоми Осиёи Марказиро дар ихтиёр дорад, аммо айни ҳол аз 500 миллиард киловатт-соат неруи барқ танҳо як қисми ками он истифода мешаваду халос. Бо дастгирии шарикони русӣ ва кишварҳои Иттиҳоди АвруОсиё мо метавонем тавлиди неруи барқро ба таври назаррас афзоиш диҳем ва содиротро ба Русия, Қазоқистон, Ӯзбекистон, Ҳиндустон, Покистон ва дигар кишварҳо зиёд кунем.

Таваҷҷуҳи Аврупо ба захираҳои муҳимми маъданҳои Осиёи Марказӣ – мис, литий, никел ва дигар металлҳои нодир маълум аст, аммо дурнамои истихроҷи онҳо нигарониҳои ҷиддиро ба бор меорад. Коршиносон ҳушдор медиҳанд, ки азхудкунии фаъоли конҳо метавонад боиси афзоиши вобастагии минтақа аз ашёи хом, шадидтар шудани нобаробарии иҷтимоӣ ва ба миён омадани мушкилоти экологӣ гардад. Махсусан хатарҳо баланданд, агар сармоягузориҳои ИА танҳо ба истихроҷ бидуни эҷоди иқтидорҳои истеҳсолӣ барои коркард ва арзиши иловашуда дар дохили минтақа равона карда шаванд.

Илова бар ин, мо захираҳои бойи табиӣ – уран, тилло, нуқра, нафт, газ дорем. Аммо коркарди онҳо сармоягузориҳои калон ва технологияҳои пешрафтаро талаб мекунад. Дар ин масъала Русия ва Чин метавонанд шарикони асосӣ бошанд. Муҳимаш он аст, ки ҳамкориҳо ва сармоягузориҳо барои ҳарду ҷониб манфиатовар бошанд ва ба азнавсозии иқтисодиёти Тоҷикистон мусоидат кунанд. Мутмаинам, ки ҳамгироӣ ба Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё, таҳкими ҳамкорӣ бо Русия ва шарикони стратегӣ барои Тоҷикистон ягона роҳи дуруст аст. Ин на танҳо фоидаи иқтисодӣ меорад, балки гарави суботу амният ва рушди устувори кишвари мост”.

Тавре дар боло зикр гардид, Иттиҳоди Аврупо омодагии худро барои сармоягузорӣ ба инфрасохтори масири байналмилалии нақлиётии Транс-Хазар эълон кардааст, аммо ин корро на ҳамчун сармоягузории мустақим, балки ба намуди қарз, анҷом медиҳад. Соли 2024 Бонки сармоягузории Аврупо бо ҳукуматҳои Қазоқистон, Қирғизистон ва Ӯзбекистон ёддоштҳои ҳусни тафоҳум ба маблағи умумии 1 миллиарду 470 миллион евро ба имзо расонид, ки ҳадаф аз онҳо – маблағгузории лоиҳаҳои нақлиётӣ дар ин кишварҳо мебошад. Илова бар ин, Бонки Аврупоии таҷдид ва рушд (БАТР) бо Қазоқистон ёддошти ҳусни тафоҳум имзо кардааст, ки барои рушди инфрасохтори нақлиётӣ хати қарзӣ ба маблағи 1,5 миллиард евро пешбинӣ мекунад.

Аммо ин маблағҳо ҳанӯз дар марҳилаи ваъда боқӣ монда, ягон созишномаҳои мушаххаси молиявӣ ҳанӯз имзо нашудаанд. Дар шароити бӯҳрони иқтисодӣ дар Иттиҳоди Аврупо раванди қабули қарорҳо оид ба пешниҳоди ин қарзҳо ба таъхир меафтад. Тоҷикистон, ба фарқ аз кишварҳои ҳамсояаш, бо сабаби ба манфиатҳои мо номувофиқ будани шартҳои пешниҳодшуда аз имзои чунин қарордодҳо худдорӣ кардааст.

Тоҷикистон пайваста бо Иттиҳоди Аврупо дар масъалаи ҳамкориҳои энергетикӣ ва захираҳои обӣ гуфтушунид мекунад, аз ҷумла музокироти охирин моҳи феврали соли 2025 баргузор гардид. Аммо дар амал ин музокиротҳо ягон натиҷаҳои воқеӣ намедиҳанд. Мисоли равшан – тобистони соли 2022 Брюссел ваъда дода буд, ки дар сохтмони Нерӯгоҳи барқи обии Роғун нақши сармоягузори асосиро иҷро карда, барои ин сохтмон 5 миллиард евро ҷудо мекунад. Вале дар тӯли ин солҳо ин изҳорот танҳо дар сухан боқӣ монд, яъне ягон сармоягузории воқеӣ нашудааст. Соли 2024 Иттиҳоди Аврупо танҳо ваъда дода буд, ки барои рушди бахши энержии Тоҷикистон грант ба маблағи 45 миллион евро ҷудо мекунад, вале бо назардошти миқёси нақшаҳои эълоншуда ин маблағи ночиз аст.

Ҳамин тариқ, ҳамкорӣ бо Аврупо бояд дар асоси принсипҳои шарикии одилона ва рушди устувор ба роҳ монда шавад, на ин ки бо содироти ашёи хом маҳдуд карда шавад. Дар акси ҳол, Осиёи Марказӣ метавонад бо як сенарияи аллакай ба мо шинос рӯ ба рӯ шавад – вақте захираҳои табиӣ танҳо ба бозингарони хориҷӣ фоида меоранд, кишварҳои минтақа бошад, танҳо аз паёмадҳои экологӣ ва иқтисодӣ баҳраманд  мегарданд.

Садаф НАЗАРОВА

Dialog.TJ